İSLÂM
İslâm: Teslim olmak, müslüman
olmak,
İslâm dinine girmek, sulh yapmak, para peşin mal veresiye selem akdi yapmak.
Yedinci Milâdî yüzyılın başlarında, Mekke'de Hz. Muhammed'in kendisine davet
ettiği semâvî tevhîd dininin adı. "Sil" kökünden "esleme"nin mastarı. Sonuna
şeddeli "yâ" ve yuvarlak "te" harfleri getirilerek elde edilen "İslâmiyyet"
şeklindeki yapma mastarı (mastar-ı ca'lî), tek başına kullanılınca son tevhîd
dini olan "İslâm Dini"ni ifade eder.
İslâm; sulh, selâmet ve huzur bulma, Allah ve Resulu'nun bildirdiklerine tabi ve
teslim olma anlamı sebebiyle bu adı almıştır. İslâm'ı kabul eden, kendi
iradesini Allah ve Resulu'nun iradesine tabi kıları kimseye "müslim" veya
Arapça-Farsça karışımı bir ifade ile "müslüman" denir.
Arap dilinde bir kökteki semâî masdarlar kökün taşıdığı temel özellikleri veren
S-L-M kökünün semâî masdarları "selm, silm, selâm, selâmet, silâm"dır.
Bunlardan inkişaf etmiş bulunan fiillerle birlikte bu masdarlar sistemli bir
bütünlük arz ederler.
S-L-M kökü tahlil edildiğinde şu umûmî manalar tesbit edilmektedir:
1. Sulh
"Selm, silm, selâm": sulh ve sulh yapmak. "Selem": sulh ve müdâhane etmek. "Silâm":
müsâlemet, karşılıklı sulh ortamında bulunmak. Bunlardan silm, zamanla
sıfatlaşmış ve sulh eden kişi "musâlim" karşılığı olarak kullanılmıştır.
Fiiller ise, "tesâleme": tesâleha, sulh yapmak. "Sellemehû" ve "selleme aleyhi":
kâle lehû selâmun aleykum, birine sulh ve selâmet dileyerek selâm vermek.
"Esleme fulân": dehale fi's-silm ve huve'l-istislâm, sulhe girmek, sulh
ortamında bulunmak, inkıyâd etmek, sulh bir otoritenin varlığında hasıl olur ve
inkıyâd ile sonuçlanır.
2. İnkıyâd etmek, itaat etmek, boyun eğmek
"Silm, selâm, selem": inkıyâd etmek.
"Selleme ileyh": inkâde ileyh, inkıyâd etmek. "Esleme emrehû ilallâh: "sellemehû",
inkıyâd etmek, teslim olmak. "İstesleme'r-raculu": inkâde ve ezane, itaat etmek
anlamlarını taşır.
Ayrıca İnkıyâd, râzı olma saygı duyma anlamında da kullanılmaktadır.
3. Selâmet
"Selâmet": necât, tehlikelerden uzak olmak. "Selâm, selâmet": el-berâ'eh mine'l-uyûb,
yeni ayıplardan, eksikliklerden beri olmak. "Silm, selem": selâm vermek. Buradan
da "selâm" kelimesi, ıstılah olarak, verilen kişiyle sulhu belirtmek ve onu
tehlikelerden uzak olması için duâ etmek anlamındadır.
"Sellemehullâhu mine'l-âfeh": Allah onu âfetten korudu. "Selleme'ş-şey'e lehû":
kurtarmak. "Eslemehullâhu": hafizahû sâlimen, Allah, sağlam ve sahih olarak
korudu. "Teselleme minh": teberre'e minh, kurtulmak anlamlarına gelir.
4. Güvenlik
"Selâm: emân, güvenlik. Sulhle ortaya çıkan bir ortam.
5. Hayır, iyilik
"Selâm": hayr, rahatlık ve iyilik sağlamak. Bu ise yine sulh ve selâmet
ortamında mümkündür. Canlılar için kaçınılmaz olan suyun elde edilmesini
sağlayan "kova"nın, 'imâl, islâh, tamir ve ihkâmı yani sağlamlaştırılması'
anlamlarında kullanılan "selm" kelimesi, selâmeti sağlayan aletlerin tedârikini
ifade eder.
Buraya ilâve edilmesi gereken mühim iki husus da vardır. Birincisi: Bu kökten
gelen mübâlağa sıfatlarından olan ve sâlimun mine'l-afat yani tehlike, afat ve
belâlardan uzak olan kimse anlamındaki "selîm" kelimesi "selâmet" anlamındadır.
İkincisi ise yine mübalağa sıfatlarından "sellâm",'selâm' kelimesinin daha
kuvvetli ifadesi karşılığıdır.
"Selâm" ise Allah'ın esmâ-ı hüsnasından (güzel isimlerinden) biri olup, bu
kelime masdar vezniyle gelmiştir ve böyle kullanılır. Selâm isminin menşei ise
iki asıl hususu ihtiva eder. Biri, Allah'ın "noksan sıfatlardan münezzeh oluşu",
diğeri "kâinatı ve eşyayı bir nizam ve intizam dahilinde tutarak bir sulh
ortamında idare ediciliği"dir. Yani Allah münezzehtir ve sulhun sahibidir.
Bütün bunların ışığında şöyle denilebilir: S-L-M kökü, "sulh isteyen bir
otoriteye, razı olarak ve saygı duyarak itaat edip, boyun eğip, inkıyâd ederek
sağlanan bir ortamda, selâmet, güvenlik ve iyilik içerisinde yaşamayı ve bu
halin devamı için gerekli faaliyetlere ve metodlara baş vurmayı ve kullanmayı"
ifade eder.
İslâm kelimesinin lügat manaları:
Daha önce belirtildiği gibi İslâm kelimesi,'Esleme' fiilinden bir masdardır. Bu
fiilin anlamları ve İslâm kelimesinin vezni olan "if'âl" vezninin özelliklerine
geline:
"Esleme" fiilinin lügat mânâlar. şöyle ifade edilir:
a) Esleme'r-raculu: inkâde, boyun eğmek, itaat etmek, kabullenmek, bas eğmek.
b) Esleme fulân: dehale fi's-silm ve huve'l-istislâm, sulhe girmek, sulhe dahil
olmak, sulh yapmak.
c) Esleme fulân: tedeyyene bi'l İslâm, dehale fi Dîni'l-İslâm, sâra muslimen,
İslâm'ı din edinmek, İslâm'a girmek, müslüman olmak.
d) Esleme emrehû ilallâhi: Allah'a teslim olmak, Allah'a varlığını teslim etmek.
e) Esleme vechehû lillâhi: ehlesâ dînehû lillâhi, hâlis ve samimi olmak, bütün
kalbiyle bağlanmak.
f) Esleme'ş-şey'e ileyhi: defe ahû ileyh, ödemek, vermek.
g) Esleme fi'l-bey: te amele bi'sselem, selem alışverişi yapmak. Bir malın
bedelini önce verip, malı belirli bir süre sonra almak.
h) Esleme'l-aduvve: hazelehû, yardımı bırakmak, yardımı kesmek (düşmandan)
i) Eslemehû li'l-heleketi: tehlikeye atmak
j) Esleme ani'l-emri: terekehû ba'de mâ kâne fih, bulunulan bir durumu veya bir
şeyi terketmek.
k) Eslemehullâhu: hafizahû sâlimen, sağlam ve sahih yani tam olarak korumak.
Ayrıca İslâm kelimesi ve türevleri genel olarak Hz. Muhammed'den önceki semâvî
tevhid dinleri ve mensupları için de kullanılmıştır. Çünkü vahy'in kaynağı bir
olup, o da yüce Allah'tır. Ona ve peygamberlerine "tabi ve teslim olma" niteliği
önceki dinlerde de vardır. Kur'an-ı Kerîm'de bununla ilgili pek çok âyet- i
kerîme vardır.
Cenâb-ı Hak Nûh (a.s)'a vahyettiği gibi Hz. Muhammed'e de vahyettiğini bildirmiş
(en-Nisâ, 4/163), Hz İbrahim ve ondan sonra gelen bazı peygamberleri ve
mensuplarını "müslüman" olarak nitelemiştir.
"Bir zaman Rabbi ona: "İslâm ol" dediğinde, İbrahim: "Alemlerin Rabbi olan
Allah'a teslim oldum" demişti. İbrahim İslâm ümmetinden olmayı oğullarına da
vasiyet etti. Ya'kub da onu tavsiye ederek: "Oğullarım! Allah sizin için bu dini
seçti. O halde sizler sadece müslümanlar olarak can verin" dedi. Yoksa siz
Yakub'a ölüm geldiği sırada yanında mı bulunuyordunuz? O zaman o, oğullarına:
"Benden sonra neye tapacaksınız?" demiş, oğulları da:"Senin ve ataların İbrahim,
İsmail ve İshak'ın ilâhı olan tek ilâha kulluk edeceğiz. Bizler O'na teslim
olduk" demişlerdi" (el-Bakara, 2/131-133).
Şu ayet-i kerîmede peygamberlerin mesajının temelde bir ve aynı olduğu ve bunun
da İslâm'dan ibaret bulunduğu şöyle ifade buyurulur: "Allah'a, bize indirilene,
İbrahim'e, İsmail'e, İshak'a, Yakub'a ve torunlarına indirilene, Musa'ya ve
İsa'ya verilen ve diğer peygamberlere Rableri tarafından verilene iman ettik.
Onlar arasında bir ayının yapmayız, biz de Allah'a teslim olanlarız, deyin"
(el-Bakara, 2/136). Ancak daha sonra yahudi ve Hıristiyanlık dininin bozulduğu
ve mensuplarının şirke düştükleri bir önceki ayette şöyle anlatılır: "Kitap
ehli: " Yahudi ve hristiyan olun ki, doğru yolu bulasınız" dediler. Ey Muhammed!
De ki:"Hayır biz bâtılı bırakıp hakka yönelen İbrahim'in dinine uyarız O,
Allah'a ortak koşanlardan değildi" (el-Bakara, 2/135). Diğer yandan tesis (üç
ilâhı bir sayma) inancının onları küfre düşürdüğü de ifade edilir: "Gerçekten,
Allah Meryem'in oğlu İsa'dır, diyenler kâfir olmuşlardır" (el-Mâide, 5/72).
"Şüphesiz ki: Allah üç ilâhtan biridir, diyenler, kâfir olmuştur. Oysa tek bir
ilâhtan başka hiçbir ilâh yoktur" (el-Mâide, 5/73). "Yahudiler, Üzeyr Allah'ın
oğludur, hristiyanlar da İsâ Allah'ın oğludur, dediler. Bu, onların ağızlarında
geveledikleri câhilce sözleridir" (et-Tevbe, 9/30).
Kur'an-ı Kerîm'de Hz. Musa'ya ve Tevrat'a tabi olanlara da "Nasrânî" adı
verilmiştir. Hz. İbrahim'in temsil ettiği tevhid dini de "hanîf dîni" olarak
isimlendirilir. Diğer yandan İncil, Tevrat veya Zebur'a tabi olanların hepsine
birlikte, kutsal kitap sahipleri anlamında "ehl-i kitap" denilir. Nasrânîlere Hz.
İsa'dan çok sonra, yunanca bir kelime ile "hristiyanlık" adı verilmiş,
mensuplarına da "hristiyan" denilmiştir.
Kur'an-ı Kerîm'de Hz. İbrahim'den söz eden on kadar ayette, O'nun "hanîf (hakka
dönen, tam teslim olan, ibadet eden)" bir peygamber olduğuna yer verilir.
"İbrahim ne yahudi idi ne de hristiyandı. Fakat o, doğruya yönelmiş, hanîf) bir
müslümandı. Müşriklerden değildi" (Âlu İmrân, 3/67).
"Şüphesiz ki ben, hakka eğilerek yüzümü gökleri ve yeri yaratana çevirdim. (eslemtü)
Ben Allah'a ortak koşanlardan değilim " (el-En'âm, 6/79).
Ancak geçmiş ümmetlerle ilgili olan ayetlerde geçen "müslim, müslimûn, müslimîn
ve müslimeyni" gibi ifadeler "teslim olan, hakka tabi olan" anlamındaki "müslim"
kelimesinin ikil veya çoğullarıdır. Nitekim Hz. İbrahim ve oğlu Hz. İsmail'in
Kâ'be'yi inşa ederken yaptıkları duada bu anlamı görmek mümkündür: "Rabbimiz!
İkimizi de Sana teslim olan kıl. Soyumuzdan da Sana teslim olan bir ümmet
meydana getir" (el-Bakara, 2/128). Kısaca bu ayetlerde, önceki dinlere mastar
şekliyle "İslâm"ın özel ad olarak kullanıldığını ifade eden bir ayet yoktur.
Cenâb-ı Hak, Hz. Muhammed'in davet ittiği son dine ise özel ad olarak "İslâm"
terimini kullanmıştır. Ayetlerde şöyle buyurulur:
"Şüphesiz, Allah katında din İslâm'dır" (Âlu İmrân, 3/19). "Eğer seninle
mücadele ederlerse, de ki: "Ben Allah'a yöneldim. Bana tabi olanlar da". Kendine
kitap verilenlere ve okur yazarlığı olmayanlara, de ki: "İslâm oldunuz mu?" Eğer
müslüman olurlarsa doğru yolu bulmuş olurlar" (Âlu İmrân, 3/20). "Kim, İslâm'dan
başka bir din ararsa, onun dini asla kabul edilmeyecektir" (Âlu İmrân, 3/85).
"Allah, kimi hidayete erdirmek isterse onun gönlünü İslâm'a açar" (el-En'âm,
6/125).
Bütün insanlığa hitabeden ve evrensel bir mesaj getiren son tevhid dini, en
mükemmel düzeye ulaştırılmıştır."Bugün dininizi sizin için ikmâl edip üzerinize
nimetimi tamamladım ve din olarak size İslâm'ı seçtim" (el-Mâide, 5/3). Kendi
devirlerindeki toplum ihtiyaçlarını karşılayan önceki semâvî dinler İslâm'ın
gelişiyle yürürlükten kaldırılmış ve İslâm onların da yerini almıştır.
İslâm'da, inanmadığı halde müslümanların hâkimiyetine boyun eğme, anlamı da
bulunduğu için bazan "müslim" ile "mümin" farklı anlamlar taşıyabilir. Aşağıdaki
ayette buna dikkat çekilir: "Ey Muhammed! Bedevîler; iman ettik, derler. Sen
onlara şöyle de: Hayır iman etmediniz. Siz ancak; "müslüman olduk, yani teslim
olduk" deyin. Çünkü henüz iman kalbinize girmemiştir" (el-Hucurât, 49/14).
Bu duruma göre her mü'min, aynı zamanda müslim sayılır. Fakat her müslim mü'min
(inanmış) olmayabilir. Yani bir kimse inanmadığı halde, çeşitli sebep ve
menfaatler yüzünden İslâm'a boyun eğmiş olabilir. İslâm'a göre, inanmadığı
halde, dış görünüş bakımından inanmış görünen kimse "münâfık" denir (bk.
el-Bakara, 2/8-10).
Ayrıca hadislerde de "İslâm"ın din ismi olarak zikredilmiş olduğu görülmektedir:
Resulullah şöyle buyurur: "Allâh (tebâreke ve teâlâ) beni İslâm'la gönderdi" (Ahmed
b. Hanbel, IV, 446). "Rabbin bize Seni ne ile gönderdi?" O,"İslâm'la" dedi (Nesaî,
Zekât, 1, 72). İki kişi, (Hz. Peygamber'e) "Dinin nedir?" der, O da "Dinim
İslâm'dır" der.
İslâm'ın din ismi olarak kullanıldığı gayet açık bir konudur.
İslâm kelimesinin menşeine gelince:
Yukarıda, İslâm'ın bir din ismi olarak ayet ve hadislerde geçtiği
bahsedilmiştir. İslâm kelimesinin, hangi lügavî anlamlardan ıstılah mânâsına
ulaştığı, birşeye ismin nasıl verildiği, İslâm kelimesinin menşei ve bu menşei
teşkil eden lügavî manaların bu ismin vezin özelliklerine göre neler ifade
ettiği hususunda da şunlar kaydedilir.
el-Cüveynî der ki: "Araplar bir şeyi, eğer delâlet ediyorsa, veya ondan bir
sebebi (yani aralarında bir bağlılık) varsa, onu (karşılayan veya bağlantısı
olan) şeyin ismiyle isimlendirirler."
Bu ifadelerden, saf Arapça olan İslâm kelimesinin kendi masdar anlamıyla
doğrudan bağlantılı olduğu anlaşılır. Bu durumda "esleme" fiilinin bu masdarı,
ıstılahda yüklenecek bütün anlamları taşıyabilir.
Bir dinin adı olarak kullanılan İslâm kelimesi için temelde iki anlam
verilmiştir.
Bunlar ise;
1. İbn Fâris ve İbn Manzûr tarafından verilen tariflerdir. İbn Manzûr "ve'l-İslâm
ve'l-istİslâm: el-inkıyâd" İslâm ve istİslâm: inkıyad etmek, boyun eğmektir der.
İbnu Fâris ise "ve mine'l-bâb eydan el-İslâm ve huve'lin kıyâd" bu bâbda (yani
S-L-M kökünün asıl anlam grubunda) İslâm, bizâtihi inkıyâdın kendisidir tarzında
zikreder (İbn Faris, mü'cem makayisi luğa, III, 90; İbn Munzir, Lisanü'lArab,
XII, 293).
2. İbn Kuteybe "el-İslâm: ed-duhûl fi's-silm ve huve'l-inkıyâd ve'l-mutâbe ah"
İslâm sulhe giriştir, sulh yapmaktır, bu ise inkıyâd, boyun eğmek ve tâbi'
olmaktır, der (Nuzhetü'l-A'yun, 136).
Bunlardan biri, diğerinin bir neticesidir. İbn Kuteybe'nin ifadeleri, açık
olarak bizi, yukarıda verilen İbn Fâris ve İbn Manzûr'un açıklamalarına uygun
bir sebeb-sonuç münasebeti ekleyerek 'inkıyâd sulhu netice verir' der, öyleyse
İslâm, inkıyadla hasıl olmuş bir sulh ortamında yaşamaktır' fikrine ulaştırır.
Çok özet bir ifadeyle "bir din olarak İslâm, Allâh'a inkıyaddan hasıl olan,
O'nun sulh ortamında yaşamanın adıdır."
Ayrıca burada, menşe' meselesine ilâve edilecek şu manalar da vardır: Teslim
olmak, ihlâslı olmak. İslâm dini için temeli teşkil eden manaların "inkıyâd
etmek, sulh yapmak, teslim olmak, ihlaslı olmak"tan ibaret olduğu yukarıda
zikrettik.
İslâm kelimesinin şer'î anlamıyla kazandığı genişleme:
1. Hz. Peygamber (s.a.s.)'in verdiği tarifler:
Hz. Peygamber (s.a.s.) bir çok hadislerinde İslâm'ı muhtelif konularla birlikte
zikreder. Bunlar, genellikle bir bütünün parçalarıdır. Bir takım hadislerde de
vardır ki, İslâm'ın dîn ve şerîat yönünden en güzel tarifi mahiyetindedir. Dînî
tarif için Cibrîl hadisi ile Abdu'l-Kays kabilesinin özel olarak gönderdiği
heyete Hz. Peygamberin verdiği cevaplar en önemlileridir.
... Ebû Hureyre (r.a) şöyle demiştir:
Bir gün Resulullâh (s.a.s) meydanda oturuyordu. Yaruna bir adam geldi ve:
-İman nedir? diye sordu.
-Resulullâh:
-İman Allâh'a, meleklerine, Allah'a kavuşmaya, peygamberlerine inanman; aynı
şekilde (öldükten sonra) dirilmeye inanmandır, cevâbını verdi. O zat:
-İslâm nedir? dedi.
-Resulullâh:
-Allah'a ibadet edip, O'na hiçbir şeyi ortak kılmaman, namazı dosdoğru kılman,
farz edilmiş zekâtı vermen, ramazanda oruç tutmandır, buyurdu.
Sonra o zat:
- İhsan nedir? diye sordu.
Resulullâh:
-Allah'ı sanki görüyormuşsun gibi ibadet etmendir; eğer sen Allah'ı görmüyorsan
şüphesiz O seni görmektedir, buyurdu. O zat:
- Kıyamet ne zaman? dedi.
Bunun üzerine Resulullâh:
-Bu meselede sorulan, sorandan daha âlim değildir. (Şu kadar var ki kıyametten
önce meydana gelecek) alâmetlerini sana haber vereyim. Ne zaman satılmış câriye
sâhibini (yâni efendisini) doğurur, kim oldukları belirsiz deve çobanları yüksek
bina kurmakta birbiriyle yarışa çıkarsa kıyametinleri görülmüş olur. (Kıyâmetin
vakti) Allah'tan başka kimsenin bilmediği beş şeyden biridir, buyurduktan sonra:
"O saatin ilmi şüphesiz ki Allah'ın nezdindedir. Yağmuru (mukadder olan vakitte
ve yerde) O indirir. Rahimlerde olanı O bilir. Hiç bir kimse yarın ne
kazanacağını bilmez. Hiç bir kimse hangi yerde öleceğini bilmez. şüphesiz Allah
(her şeyi) bilendir. Her şeyden haberdardır" (Lokmân, 31/34) ayetini tilavet
eyledi. Sonra o zat arkasını dönüp gitti. Resulullâh: "Onu geri getirin " diye
emretti; fakat sahâbîler onun izini bulamadılar. Bunun üzerine Resulullâh: "İşte
bu Cibril'dir. İnsanlara dinlerini öğretmek için geldi" buyurdu.
Ebû Abdillâh bu hadiste zikredilen şeylerin hepsini imandan kıldı.
Yukarıda zikredilen hadisteki Hz. Peygamberin "İşte bu Cibril'dir, insanlara
dinlerini öğretmek için geldi" ifadesinden, bilhassa iman, İslâm ve ihsânın
dinden ibâret olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre İslâm dini, imân esaslarına
inanmak, İslâm'ın erkânını yerine getirmek ve ihsan sahibi olmaktır.
en-Nevevî, Muslîm'in Sahih'ine yaptığı şerhte "İslâm, (iman esaslarını) tasdik,
(kelime-i şehâdeti) söylemek ve (İslâm'ın rükünleriyle) amel etmekten ibarettir"
der, İslâm'ı, bir din olarak geniş anlamıyla verir.
Din kelimesi, tâat anlamında olduğuna göre, kalbin tâati iman ve tasdik dilin
tâati, şehâdet, ikrar yani kavl, insan uzuvlarının (cevârihin) tâati ise
ameldir, yani emredileni, şer'î ve meşru olanı yapmaktır. "Allah katında din,
şüphesiz İslâm'dır" (Âlu İmrân, 3/19) âyetindeki hedef yukarıda zikredilen iman,
İslâm ve ihsanı içerisine alan İslâm dinidir.
"Kim, İslâm'dan başka bir din ararsa, o kimseden (böyle bir din) asla kabul
edilmeyecek" (Âlu İmrân, 3/85) ayeti "Muhammed'in getirdiğin dinden başka bir
din arayandan, aradığı din kabul edilmeyecektir" şeklinde açıklanır.
"Muhammed'in dinine İslâm ismi verilir, Dînu'l-İslâm (İslâm dini) denilir"
ifadesiyle İslâm dininden maksadın, Hz. Muhammed (s.a.s)'in tebliği ettiği din
olduğu anlaşılır (Bedrüddin el-Aynî,. Umdetü'l-karî, I, 109-110).
Kâdî İyâd ise bu hadisi kasdederek "Şeriat ilimlerinin tamamı bu hadise bağlıdır
ve bundan şube şube olmuş yayılmıştır", demektir (Aynı, a.g.e., I, 291).
Bize Ubeydullâh b. Mûsâ şöyle dedi: Bize Hanzalatu'bnu Ebî Süfyân, İkrime b.
Halid'den, o da İbn Ömer'den haber verdi. İbn Ömer (r.a) şöyle demiştir:
Resulullah şöyle buyurdu: "İslâm, beş şey üzerinde kurulmuştur: Allah'tan başka
ilâh olmadığına ve Muhammed'in Allâh'ın Resulu olduğuna şehâdet etmek, namaz
kılmak, zekât vermek hacc etmek, ramazan orucunu tutmak" (Buhârı, iman, 1).
Şer'î bir tarif olarak, İslâm'ın beş rükün üzerine bina edildiğini
belirtmektedir. Hadis şârihleri, bu hadisi izah ederken madem binanın direkleri
ve sütunları var, öyleyse temeli, duvar ve çatısı olmalıdır derler. Temeli iman
esasları rükünleri yukarıda zikredilen beş husus, duvar ve çatıyı yani koruyucu
unsurları ise müeyyidât ve yaşama nizâmları olmaktadır.
Tefsir, kelâm ve dil âlimlerinin, asıl lügavî mânâlara verdikleri şer'î
anlamlara gelince:
a) et-Taat: tâat itaat, ibadet, kulluk etmek. Bu anlamıyla "Din" karşılığıdır.
Çünkü din taattır.
b) el-İzân: İzân, boyun eğmek, itaat etmek. Bu kelime Kur'an'da zâlim kişilerin,
zulmü bırakıp itaat etmesi anlamında kullanılır. Zulümden dönüşü ifade eder
(en-Nûr, 24/49).
c) el-Hudû: Hudû, boyun eğmek itaat etmek. Bu kelime Kur'an'da kâfirler için
kullanılır. Kâfirin küfrü bırakıp imana gelmesi ve İslâm'ı yaşaması, ibadet
etmesi anlamındadır. Küfürden İslâm'a dönüştür (eş-Şuarâ', 26/4).
d) es-Sulh: Sulh. Bu anlamıyla, kişinin, Allah, cemiyet ve idare ile karşılıklı
rıza ile barış içerisinde olması ifade edilir.
e) el-Emân: Emân, güvenlik. İslâm, fert ve cemiyete güvenlik sağlar.
f) el-Hulûs: Hulûs. Bu kelime iki anlamda kullanılır: Biri tehlikelerden beri
olmak, diğeri ise saf, temiz ve halis olmaktır. İslâm, bir kurtuluştur, kalb
dile ve tavırların tutarlı ve samimi olmasıdır.
g) el-Berâ'etu mine'ş-şevâibi'z zahire ve'l-bâtıne: Açık ve gizli lekelerden
uzak olmaktır. Bu anlamıyla, ibadeti ve taati ve inançları sadece Allâh'a ait
tutmak, ihlaslı olmaktır,
h) el-Müslimûn, ehlu'l-İslâm: Müslümanlar. Bu anlamıyla kullanılması İslâm'dan
mecazdır.
i) Ahdu'l-İslâm, el-Asru'l-İslâmî: İslâm dönemi, İslâmî asır.
j) el-İmân: İman. İman, İslâm'ın inanılması gereken umdèlerine itikattır. İman,
İslam'la aynı anlamda kullanılır, Mâturîdîlerde olduğu gibi biri diğerinin
aynıdır.
İman ve İslâm terim olarak ayrıdır, fakat biri diğersiz olmaz. İmansız İslâm
olmadığı gibi, İslâmiyetsiz iman olamaz. Eş'ârîlerin kanaati budur.
İman ve İslâm ayrı ayrı şeylerdir. İmân bir inanmadır. İslâm bir otoriteye
zorunlu itaattir. Bu durumda imânda kişi zorlanamaz. İslâm'da şekil olarak
zorlanır. Hanbelîlerin kanaati budur. Fiiliyatta bu zorunluluğa "istİslâm"
derler.
el-İstİslâm: İstislâm, zorunlu olarak itaat. İmlâmda "istislâm" fikrinde
olanlar, fiiliyatta zorlama olacağını kabul ettikleri gibi, bunların bazısı iman
rükünleri içindeki kadere imanın yani hayır ve şerrin Allah'tan olduğunu
kabulde, ferdin başına gelen imtihan yollu belâ, sıkıntı, darlık ve âfete
itirazsız kabülünü de kasdederler.
l) el-mâlul-meşrûah: Dinin cevaz verdiği ameller, işler anlamında bazan
kullanılır.
İslâm dinini bazı yönlerini ifade eden ve onun yerine bazan kullanılan S-L-M
kökünden diğer isimleri ise şunlardır:
a) Selem: Bu isimle İslâm'dan "Allâh'a' ibadet ve tâatte olmak ve emirlerine
inkıyâd etmek" kasdedilmektedir.
"Selem: İtaat ve inkıyad anlamıyla İslâm'ın isimlerinden biridir."
"Size selam veren kişiye mü'min değilsin demeyiniz" (en-Nisâ, 4/94). Selem,
itaat etmek ve inkıyadı takdim etmektir. İslâm da ancak taati Allâh'a ait tutmak
ve emrine inkıyad etmek bağlanmaktır. İbn Ömer "Filanca ile selem alışverişi
yaptım" demekten hoşlanmazdı, "Bu ismin sadece Allah'a taat için kullanılmasını
başka şeyin buna karıştırılmamasını sevmekteyim" derdi.
b) Silm: Bu ismiyle İslâm, şeriatın tamamına uygun hareket etmektir.
Cenâb-ı Hakk'ın "Ey imân edenler, topluca silm'e giriniz " (el-Bakara, 2/208)
âyetindeki silm kelimesi Sulh ve İslâm anlamındadır (Ebû Hayyan el-Endülüs
Tuhfetü'l-Erib, 140).
c) Selm: İslâm'ın sosyal yapıdaki sulh yönünün ismidir.
bn Manzûr, Lisânü'l-Arab (XII, 295). da "ve's-Selm: el-İslâm", Selm, İslâm'dır.
"ve's-Selm: el-istihza' ve'l inkıyâd ve'l-istislâm", Selm: İtaat, inkıyâd ve bir
otorite karşısında boyun eğmektir, der. es-Sicistânî ise Nuzhetu'l-kulûb (s.
128) da "ve's Selmu ve's-silm...: el-İslâm ve's sulhu eydan" Selm ve Silm: İslâm
ve sulh'tur, tarzında zikreder.
Bu ifadelerden anlaşılacağı üzere "Selm, İslâm'ın itaat, inkıyad ve boyun eğişle
hasıl olmuş bir sulh ortamı olmasına isimdir.
İslâm'ın temel özellikleri:
Kur'an, İslâm'da esas olanın Allâh'a inkıyad etmek ve ihlaslı olmak olduğunu,
İslâm'ın zıddının ise küfr, şirk ve câhiliyye olduğunu ifade buyurur.
İnkıyad etme boyun eğme ve itaat etmek, bizzat İslâm'ın kendisidir. Cenâb-ı
Allah bununla ilgili olarak şöyle buyurur:
"(De ki) O'nun hiç bir ortağı yoktur; bana sadece bu emrolundu ve ben
müslümanların (teslim olanların, itaat edenlerin) ilkiyim" (el-En'âm, 6/163).
"Hayır, Rabb'ine andolsun ki, aralarında çıkan anlaşmazlık hususunda seni hakem
tayin edip, sonra da senin verdiğin hükmü, içlerinde bir sıkıntı duymaksızın tam
bir teslimiyetle boyun eğmedikçe imân etmiş olmazlar" (en-Nisâ, 4/65). "Körleri
sapıklıklarından vazgeçirip doğru yola döndüremezsin; ancak ayetlerimize
inananlara sen duyurabilirsin, işte onlar müslümanlar (teslim olanlar) dır" (en-Neml
27/81, er-Rûm 30/53).
"Sonunda erginlik çağına erince ve kırk yaşına varınca:'Rabbim! Bana ve anne
babama verdiğin nimete şükretmemi ve benim hoşnud olacağın yararlı bir işi
yapmamı sağla, bana verdiğin gibi soyuma da salâh ver, doğrusu sana yöneldim,
ben, kendini sana verenlerden (müslümanlardan)im' demesi gerekir" (el-Ahkâf,
46/15).
İhlâs: Yapıları ibadet ve işlerde yalnız Allah'ın rızasının esas alınmasıdır.
İhlâsı bozan şeyler şöyle sıralanabilir: Müslümanlar arasında tarafgirlik ve
adâvet, bozuk siyâsî, hayat riyâkarlık (şirk-i haftı) olan şöhretperestlik,
insana kendini çok çekici gösteren, kendini beğenmişlik dediğimiz tarihe şa'şalı
geçmek ve iyi görünmek, dini, maddî ve mânevî bir gaye ve maksada alet etmek, bu
maksat için rekabete girmek.
İhlas, ihsanın neticesidir.
Ferd, tahkiki imanın kuvvetiyle, Allah'ın marifetini netice veren masnûattaki
imanı tefekkürle hasıl olan huzurla, Cenâb-ı Hakk'ın hazır ve nazır olduğunu
düşünerek, O'nun huzurunda başkalarına bakmak ve meded aramak o huzurun edebine
aykırı olduğunu düşünmek ile riyadan kurtulup ihlâsı kazanır. İhlas, şirkin
zıddıdır.
"Biz sana Kitâb'ı hakk olarak indirdik. O halde sen Allâh'a dîn (tâat)i O'na
yalnız hâlis kılarak ibâdet et" (ez-Zümer, 39/2).
"De ki: Dîn (tâat)i Allah'a hâlis kılarak O'na ibadet etmekle emrolundum" (ez-Zümer,
39/ 11).
"De ki: Allah'a, yalnızca O'na dîn (tâat)imi hâlis kılarak, ibâdet ederim" (ez-Zümer
39/14). Müminlere hitaben:
"O halde siz, Allah'a dîn (tâat)i yalnız O'na has kılarak yalvarın, kâfirler
hoşlanmasa da" (el-Mü'min 40/14).
"O, daima diridir, O'ndan başka ilah yoktur. Din (tâat) i yalnız O'na has
kılarak O'na yalvann. Her türlü hamd (övgü), alemlerin Rabb'ine mahsustur" (el-Mumin,
40/65).
Müşriklerin ifadesine yer verilerek de şöyle buyurulur:
"Öncekilerde olduğu gibi, bizde de bir kitap olsaydı, Allâh'ın içten bağlanan
kulları olurduk"derlerdi. Böyleyken şimdi onu inkâr ettiler. Artık ileride
bileceklerdir (es-Sâffât, 37/167-170).
Hz. Peygambere hitaben:
"Eğer seninle tartışmaya girişirlerse, "Ben bana uyanlarla birlikte Allâh'a
ihlâs ile bağlıyım" de" (Âlu İmrân, 3/20).
"... Ben, alemlerin Rabb'ine ihlâsla emrolundum" de (el-Mümin 40/66).
Müminlere hitaben:
"İyi davranışlar içinde kendini bütünüyle Allah'a veren kimse, şüphesiz en
sağlam tutacağa yapışmıştır. Bütün işlerin sonu Allah'a varır" (Lokmân 31/22).
"İşlerinde doğru olarak kendisini, Allah'a hâlisâne teslim eden ve hakka yönelen
İbrahim'in Allah'ı bir tanıyan dinine uyandan, din bakımından daha iyi kim
olabilir? Allah, İbrâhim'i dost edinmişti" (en-Nisâ, 4/125).
irk: Kâinatın ve mevcûdatın sahibi Allah'a ortak koşmak en büyük zulümdür, onu
inkâr etmektir. Allâh'ın zatında, sıfatında, rububiyetinde ve icraatında,
ortağı, benzeri yoktur ve olamaz. Kâinattaki nizam ve intizam şirke yer
olmadığına en büyük delildir.
Amellerde, Allah'ın rızasından başka bir niyet ve maksat taşımak gizli şirk
(şirk-i hafî)dir. Gizli şirkin menşei enâniyettir. Eğer gizli şirk katılaşır ve
artarsa, esbâb şirkine, oradan da küfre, en nihayet tatil'e yani Hâlıksızlığa
ulaşır.
Kelime-i tevhidin tekrar ile zikrine devâm etmek, kalbi pek çok şeyler ile
bağlayan bağları koparmak ve insanda bulunan özelliklerin kendilerine uygun
ortaklarıyla olan alakalarını kesmek içindir. "Doğruya yönelmiş (hanif) olarak
yüzünü dine çevir (taatini yap), sakın müşriklerden (puta tapanlardan) olma!"
(Yunus 10/105).
"Sonra sana, doğruya yönelen (hanif) İbrahim'in dinine uy!" diye vahyettik.
Çünkü O, müşriklerden değildi" (en-Nahl 16/123).
"Sana indirildikten sonra Allah'ın ayetlerinden sakın seni alıkoymasınlar.
Rabbine dâvet et, sakın müşriklerden olma!" (el-Kasas 28/87).
Hz. Peygambere ve müslümanlara hitap:
"Allah'a yöneldiğiniz halde, O'na karşı gelmekten sakınınız, namaz kılınız,
fırka fırka olup dinlerinde ayrılığa düşen, her fırkasının da kendisinde
bulunanla sevindiği müşriklerden olmayınız" (er-Rûm 30/31-32).
Küfr: Nimeti inkârdır. İman ve İslâm bir nimettir. Bu nimeti inkâr etmek,
imansızlıktır. İnkar ise ya imanın hükümlerini nefyetmek ve inkar etmektir ki bu
tarz olan dalâlet, hakkı kabul etmemektir. Kabulün yokluğudur (adem-i kabûl), ya
da imanın nefyini değil, belki imanın zıddına gidip, batılı kabuldür, hakkın
aksini ispattır, yokluğun kabulü (kabûl-i adem)dür, buna cahd denilir.